Podstawowym celem tworzonej przez nas gry jest integracja ukraińskich i polskich dzieci. Z tego powodu, w fazie projektowania, podjęliśmy decyzję o wpleceniu dwujęzyczności w mechanikę gry. To oznacza, że gra jest nie tylko dwujęzyczna - ale też, że wymaga dwujęzycznego myślenia do rozwiązywania zadań. To nic strasznego! Tak właśnie zaprojektowaliśmy rozgrywkę, by poznawanie drugiego języka było formą zabawy. Niektóre z pytań przybierają formę zagadek lingwistycznych, inne zwracają uwagę na wspólne, rodzinne słowa - które będą natychmiast zrozumiałe zarówno dla polskich uszu, jak i ukraińskich. Nasze języki naprawdę są niezwykle podobne!
Szczere wyznanie - w naszym zespole nie ma slawistek i slawistów, a ukraińskiego uczymy się na bieżąco. Zachęcamy entuzjastycznie do kontaktu, piszcie - jeśli zauważycie jakieś błędy i nieprecyzyjności, a także jeśli macie pomysły i propozycje, które polepszyłyby dwujęzyczną funkcjonalność gry. Za wszystkie obecne byki i gafy przepraszamy - będziemy konsekwentnie je tropić i wyganiać.
Kuindzhi, A. (1875). Steppe. Cornfield. Степь. Нива.
I język polski i ukraiński należą do jednej grupy językowej - języków słowiańskich (a dalej, indoeuropejskich). Polski jest zachodniosłowiański, ukraiński wschodniosłowiański. Używamy podobnej gramatyki, podobnych słów i podobnych dźwięków. Mamy podobny szyk zdania, trzy rodzaje, dość zawiłą fleksję. Główna różnica jest w alfabetach. Polski jest oparty na łacińskim. Alfabet ukraiński jest odmianą grażdanki, należy do grupy alfabetów cyrylickich. Dla osoby, która nigdy nie miała kontaktu z grażdankami - jest to odrobinę przerażające. Na szczęście, z tabelką pod ręką, łatwo można odczytać obcy tekst, litera po literze. A po mniej więcej dwóch tygodniach treningu można już w miarę płynnie czytać teksty, tak jakby były to poranne gazety. Na początku, dla polskich odbiorców, najbardziej problematyczne są te litery, które wyglądają tak jak w polskim (np. В, Н, Р, С, У), ale odnoszą się do innych dźwięków. To też jest jednak mały problem - po pewnym czasie, rozpoznawanie przestaje sprawiać problemy. Kluczowe na tym etapie jest, by proces nauki był zabawny i nie zniechęcał.
Dodajmy, że pod względem nauki alfabetów, mamy do czynienia z pewnym rodzajem asymetrii kulturowej. Dzieci ukraińskie prawdopodobnie będą miały nieco łatwiejszy start z językiem polskim, ze względu na globalnie dominujący charakter alfabetów łacińskich i języka angielskiego. Polacy nie są przyzwyczajeni do nauki innych alfabetów - co zresztą warto wykorzystać, bo może to być przyczynkiem do odkrywania nowego, ekscytującego świata wizualnego. O ile oczywiście przedstawimy to w niezniechęcający sposób.
Stanisławski, J. (1895). Ule na Ukrainie.
Warto, by pierwsze kontakty językowe oprzeć na słowach już znanych. Można do tego wykorzystać słowa, które mają taką samą formę i znaczenie w obu językach*. Można też pójść jeszcze głębiej - i odwołać się do wspólnych słów słowiańskich, czyli słów pokrewnych wewnątrz naszej rodziny językowej (ang. cognates). Takie słowa dotyczą m.in. części ciała, zmysłów i emocji, natury, relacji rodzinnych. Słowa te wskazują na wspólną historię, wzajemne relacje. Wyrazy pokrewne ujawniają dodatkowo coś jeszcze - to, że współdzielimy pewien kognitywny obraz świata. Przykładowo, czerpiąc jedynie ze wspólnego źródłosłowu słowiańskiego, możemy wymienić m.in.:
яструб - jastrząb
багно - bagno
береза - brzoza
бобер - bóbr
блоха - pchła
блищати - błyszczeć
борода - broda
брат - brat
доба - doba
олень - jeleń
осінь - jesień
гніздо - gniazdo
гість - gość
іскра - iskra
колос - kłos
лежати - leżeć
литка - łydka
мох - mech
нога - noga
лебідь - łabędź
пердіти - pierdzieć
роса - rosa
сірий - szary
слухати - słuchać
сніг - śnieg
солоний - słony
спір - spór
шити - szyć
вечір - wieczór
зуб - ząb
Tak czy inaczej, ze znalezieniem podobnych słów nie będzie problemu, bo polski i ukraiński wg estymacji dzielą ok. 70% słów. To, w jakim przypadku mamy do czynienia z zapożyczeniami, Fremdwörter, internacjonalizmami, czy wyrazami pokrewnymi - jest istotne, ale pozostawmy na inną rozmowę. W przypadku popularyzacji nauki istotne jest też, że wiele słów z zakresu słownictwa specjalistycznego (w szczególności słowa dotyczące technologii) - jest wspólne obu językom.
Istnieje też wiele wspólnych związków frazeologicznych. Na przykład:
bawić się jak kot(ka) z myszą - бавитися як кішка з мишкою
figa z makiem - фіга з маком
drugie dno - друге дно
wstać lewą nogą - встати з лівої ноги
wodzić za nos - водити за ніс
brać byka za rogi - брати бика за роги
zwiesić nos - вішати ніс
pójść z torbami - піти з торбами
nie dać sobie w kaszę dmuchać - не дати собі плюнути в борщ (barszcz)
wierny jak pies - вірний як пес
Krychevsky, F. (1913). Three ages. Три віки.
Wielosetletnia wspólna historia, przeplatanie się języków literackich i dialektów - sprawiły, że pomiędzy naszymi językami znajduje się wiele zapożyczeń. W j. ukraińskim są to polonizmy, a w języku polskim ukrainizmy. Wśród ukrainizmów w polskim można wymienić m.in. słowa takie jak: bohater, czupryna, czerep, czereśnia, druh, dumać, gołąbki (potrawa - kalka semantyczna), hałas, harmider, hodować, hulać, łyżwa, miau (koci odgłos), odzież, ohyda, pieczara, puchacz, sielanka, szarańcza, upiór, zerkać znużony.
Niestety, czasami bliskość może prowadzić do nieporozumień. Wszystko przez podobnie wyglądające i/lub brzmiące słowa, które znaczą co innego. To tak zwani fałszywi przyjaciele (ang. false friends, jest to również przypadek homonimii międzyjęzykowej). Na przykład, ukr. урок [urok] oznacza lekcję, a nie rzucony czar. Розбиратися [rozbyratysja] odnosi się do wiedzenia, znania się na czymś - a nie rozbierania się. Папка to teczka, a nie papka. Список [spysok] to spis, a nie polski spisek, ponieważ to z kolei po ukraińsku змова [zmowa]. Дружина [drużyna] to nie zespół sportowy, a żona. Polska czaszka to череп [czerep], a filiżanka to чашка [czaszka]. Uważać trzeba też na rozszerzenia semantyczne i polisemię. Bo o ile ananas (owoc) to po ukraińsku również ананас, ale wyłącznie w polskim może może znaczyć również niegrzecznego ucznia. Ukr. ласка znaczy zarówno łaskę (uprzejmość), jak i łasicę.
Podobne brzmienie słów i podobieństwa gramatyczne zachęcają do przenoszenia pewnych elementów rodzimego języka, na język, którego się uczymy. To zjawisko zwane transferem językowym lub interferencją. Na szczęście - jak wynika z badań, i tak szybciej uczymy się poprawnego znaczenia fałszywych przyjaciół, niż słów zupełnie ze sobą niezwiązanych.
Orlovsky, V. (1882). Dnieper River. Днепр.
W Hex Integration równoległa nauka języka polskiego i ukraińskiego jest jednym z głównych celów gry. Gra jest oczywiście dwujęzyczna - dotyczy to także kart z zadaniami, które zawierają na jednej stronie obie wersje językowe (w układzie lustrzanego odbicia). Część zadań jest narracyjnie oparta na wyrazach pokrewnych, tak by historia gry toczyła się dookoła znanych słów. Dodatkowo, wybrane słowa są przetłumaczone w przeciwległych wersjach językowych, tak by osoby uczestniczące szybciej mogły się ich nauczyć. Na przykład:
E04. Aj! Kiedy jedno z Was zaczęło potrząsać gałęzią drzewa, zostało pożądlone przez rój pszczół (рій бджіл)! Wygląda na to, że w okolicy jest gniazdo pszczoły miodnej (dziki ul). To jednak bardzo dobra wiadomość. Jeśli w okolicy są pszczoły, to znaczy, że jest też miód (мед). Jeśli przygotujecie odpowiednio kłody drewna, czyli stworzycie barć (борть), jest szansa, że sprowadzą się tam pszczoły i będziecie mieli miód w swojej osadzie. Całą grupą narysujcie taką barć! Niech każda osoba dorysuje jeden element, który zwabi pszczoły.
⏳ 5 min. / 5 хв.
Р04. Ай! Одного з людей вкусив рій бджіл (rój pszczół)! Здається, що в околиці є вулик - борть (barć), дикий вулик - дім бджіл. Однак це дуже гарна новина. Якщо навколо бджоли, то є й мед (miód). Якщо ви правильно підготуєте колоди дерева, є ймовірність, що туди прийдуть бджоли і у вашому населеному пункті у вас буде мед. Всією групою намалюйте борть / вулик! Нехай кожна людина намалює один елемент, який приверне бджіл.
Mamy nadzieję, że dzięki temu podejściu wiele osób zostanie zachęconych nauką języka polskiego lub ukraińskiego - a osoby już chętne przyspieszą swoją naukę, poprzez grę. Przede wszystkim liczymy jednak, że wpłynie to pozytywnie na integrację polskich i ukraińskich dzieci.
Podręczne linki do szybkiego startu z j. ukraińskim:
Alfabet:
https://www.kul.pl/files/602/transkrypcja/Alfabet_ukrainski.pdf https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet_ukrai%C5%84ski
Zbiór linków i materiałów:
Słowniczek tematyczny, z obrazkami, na Wiktionary:
Udostępniony za darmo tematyczny słownik PWN:
Kurs wprowadzający na Wiki Books:
Tabelka będąca przestrogą przed "fałszywymi przyjaciółmi", czyli słowami, które wyglądają podobnie, ale mają różne znaczenie:
Słowniczek tematyczny - medyczny:
Ukraińska podstawa programowa (dokumenty w języku ukraińskim):
Zestawienie charakterystyki gramatyk: https://wals.info/languoid/lect/wals_code_pol
*Do dyskusji o tym, czy istnieją prawdziwe synonimy - nie wchodźmy. Na potrzebę artykułu, uznajmy, że zadowala nas mniej więcej podobne znaczenie. Sprawę dodatkowo komplikuje polisemia, czyli zjawisko wieloznaczności jednej formy wyrazu - np. legenda - objaśnienie mapy lub opowieść. Znaczenia polisemiczne mogą być zupełnie różne od siebie (zamek - budynek lub suwak), ale też dość bliskie (autorytet - władza/uznany wpływ lub osoba o dużym wpływie/władzy). W zastosowaniu praktycznym istotne jest to, że takie słownictwo pozytywnie wpływa na tempo nauki (co można tłumaczyć łatwiejszym dopasowywaniem nowych elementów, do już istniejącej struktury wiedzy w umyśle).
Literatura:
Boryś, W. (2007). Etymologie słowiańskie i polskie: Wybór studiów z okazji 45-lecia pracy naukowej. Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Derksen, R. (2008). Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon. Brill.
Karaszczuk, H., & Pryjmaczok, O. (2006). Homonimia międzyjęzykowa (ukraińsko-polska). Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio FF, Philologiae, 24 (2006), 157–173.
Kononenko, I. (2017). Obraz świata w polskiej i ukraińskiej frazeologii. Przegląd Środkowo-Wschodni, 2/2017, 119–134.
Marecka, M., Szewczyk, J., Otwinowska, A., Durlik, J., Foryś-Nogala, M., Kutyłowska, K., & Wodniecka, Z. (2021). False friends or real friends? False cognates show advantage in word form learning. Cognition, 206, 104477.
Oleksiuk, A. (2017). Podstawowe trudności w procesie nauczania języka polskiego jako obcego. KELM (Knowledge, Education, Law, and Management), 18(2), 144–147.
Stanishevska, O. (2019). O niektórych heterogenicznych polsko‑ukraińskich homonimach i paronimach międzyjęzykowych (na wybranych przykładach). Linguarum silva. T. 8: Język w (kon)tekście… Szkice historycznojęzykowe, porównawcze i współczesne, 65–74.
Strumiński, B. (1995). Ukrainianisms in Polish. The Polish Review, 40(1), 39–51.
Kamil Kopacewicz